Hoe zit dat nou met rechten op je werk?

 

Wat mogen opdrachtgevers wel en niet doen met je werk? Welke rechten kunnen ze van je opeisen? En welke niet? En in hoeverre valt er te onderhandelen over dat soort dingen?

 

Tekst: Sebastiaan Brommersma

 

Als freelancer heb je de vrijheid om met je werk te doen wat je wil. Die ruimte is lekker, maar heeft ook nadelen. In de praktijk willen opdrachtgevers namelijk vaak dat je zoveel mogelijk van je rechten en aanspraken aan hen overdraagt. In hun ogen geldt: wie betaalt, bepaalt.

 

Het goede nieuws: je bent niet vogelvrij. Er zijn namelijk een aantal rechten die je als zelfstandige in de creatieve sector altijd behoudt. Hoe graag je opdrachtgever ook anders zou willen. Zoals het recht om je te verzetten tegen aantasting of het recht op een aanvullende vergoeding als je werk onverwacht een enorme bestseller wordt. Oók als je je auteursrecht hebt overgedragen.

 

Auteursrecht overdragen, daar lees ik vaker dingen over. Wat houdt dat eigenlijk in?

Als werknemer komt het auteursrecht op je werk automatisch toe aan je werkgever, tenzij het maken ervan niet onder je gebruikelijke werkzaamheden valt. Zo’n regel bestaat niet voor freelancers. Als ‘hero for hire’ ligt het auteursrecht op wat je maakt automatisch bij jou.

 

Dat geldt ook voor de zogenoemde exploitatierechten. Daarin staan afspraken over het openbaar maken of verveelvoudigen van je werk. Kort gezegd zorgen de exploitatierechten ervoor dat je de boer op kunt met je werk. Deze rechten vormen de belangrijkste reden dat opdrachtgevers vaak willen dat jij je (auteurs)rechten op je creaties aan hen overdraagt. Uitgeverijen en omroepen willen vrij over je werk kunnen beschikken, zodat zij er mee kunnen doen wat ze willen, wanneer zij dat willen.

 

Als je je auteursrecht overdraagt, raak je ook de zogenoemde beschikkingsmacht over je werk kwijt. Het overdragen van auteursrecht kan via een speciaal daarvoor opgemaakte overeenkomst of akte. Veel opdrachtgevers kiezen er echter voor om in plaats daarvan te werken met zogenoemde licenties.

 

Wat is het verschil tussen je auteursrecht overdragen en een licentie geven?

Met een licentie geef je een uitgeverij of omroep toestemming om je werk uit te geven. Je kunt licenties zo gek maken als je wil. Opdrachtgevers kunnen eeuwigdurend en wereldwijd gebruik van je vragen, en ze kunnen zelfs het recht claimen om sublicenties aan anderen te geven. Met een licentie krijgt je opdrachtgever de gewenste mate van vrijheid om over je werk te beschikken, terwijl de auteursrechten uiteindelijk bij jou blijven.

 

Let wel op dat opdrachtgevers bij licenties geregeld vragen om exclusiviteit. Jij kunt je werk dan niet opnieuw aan een ander verkopen. Probeer de gevraagde exclusiviteit altijd te beperken. Bijvoorbeeld in tijd: na een paar weken is nieuws vaak geen echt nieuws meer en zou jij je gang weer moeten kunnen gaan met je werk. Beperken tot een specifieke publicatie of publicatievorm kan ook. Dan houd jij je handen vrij om bewerkingen van je verhaal uit de krant bijvoorbeeld online te publiceren.

 

Mocht je opdrachtgever toch van je eisen dat je je auteursrecht overdraagt, probeer dan altijd een licentie terug te bedingen. Via deze omweg krijg je dan van je opdrachtgever officieel toestemming om je eigen werk weer te mogen gebruiken. Bijvoorbeeld op je eigen website.

 

Mag een uitgeverij of omroep mijn werk zomaar aanpassen?

Zelfs als je je auteursrecht overdraagt aan een uitgeverij of omroep, dan nog blijf je rechten houden op je werk. Exploitatierechten staan namelijk los van de zogenoemde persoonlijkheidsrechten, die je als oorspronkelijke maker hebt.

 

De persoonlijkheidsrechten geven je het recht je te verzetten als je werk wordt gebruikt zonder dat je naam daarbij staat. Je kunt je ook verzetten tegen aantasting van je werk (stel: de redactie legt een bron woorden in de mond) en wijzigingen van je werk. Ook als een uitgeverij of omroep een andere auteursnaam boven je werk zet kun je je daar tegen verzetten.

 

Dat recht op verzet geldt in sommige gevallen overigens alleen als het redelijk is: als het bij een medium bijvoorbeeld niet gebruikelijk is om je naam te vermelden, dan kun je niet afdwingen dat het medium dat alsnog doet. Hetzelfde geldt voor een wijziging die niet van wezenlijk belang is. Als een foto bijvoorbeeld moet worden bijgesneden om in de kolommen van een krant te passen, dan kun je je daar niet tegen verzetten.

 

Persoonlijkheidsrechten kun je niet overdragen. Maar je kunt van enkele van deze rechten wel afstand doen. Dat geldt voor je recht op naamsvermelding, openbaarmaking onder een andere naam en het wijzigingen aanbrengen in je werk. Je kunt van deze rechten alleen afstand doen als je dat specifiek afspreekt met je opdrachtgever. Spreek je dat niet duidelijk af met je opdrachtgever, dan blijven deze rechten van jou. Ook wanneer je je auteursrecht overdraagt. Van je recht op verzet tegen aantasting kun je overigens nooit afstand doen.

 

Jeetje, dat is wel allemaal next level gedoe zeg?

Dat valt wel mee. Maar als je toch de diepte in wil: er zijn nog meer interessante rechten die je niet kunt overdragen. Die vind je terug in een speciale afdeling van de Auteurswet, die over exploitatieovereenkomsten gaat. Dat zijn, de naam zegt het al, overeenkomsten die gaan over de exploitatie van je werk door een ander. Licenties horen daar ook bij.

 

Alles wat onder deze bepalingen staat, is zogenoemd dwingend recht. Als iets van dwingend recht is, betekent dat dat je er geen afwijkende afspraken over kunt maken in jouw nadeel. Hoe graag je opdrachtgever dat misschien ook zou willen.

 

Een van de belangrijkste dingen die onder deze bepalingen valt is het recht op een billijke vergoeding voor de exploitatie van je werk. Voordat je je nu in de handen wrijft en denkt dat je opdrachtgevers je veel meer moeten betalen dan ze doen: in de wet staat nergens wat een billijke vergoeding is. Houd als graadmeter aan dat je vergoeding in verhouding moet staan tot wat je opdrachtgever met je werk doet.

 

Het recht op een billijke vergoeding geldt overigens niet alleen voor de eerste keer dat je werk ergens wordt gepubliceerd. Ook wanneer een uitgeverij of omroep een nieuwe manier bedenkt om je werk te publiceren (een manier die nu nog niet bestaat), heb je recht op een extra vergoeding.

 

En is je werk een onverwacht grote financiële klapper, ook dan heb je recht op een aanvullend bedrag. Als je dus oorspronkelijk een schijntje hebt gekregen voor je werk en de uitgeverij of omroep loopt erop binnen, dan pik jij dankzij deze zogenoemde ‘bestseller-clausule’ ook een graantje mee. De rechter bepaalt trouwens wanneer de bestseller-clausule ingaat. Niet je opdrachtgever.

 

Leuk en aardig allemaal, maar uitgeverijen en omroepen hebben de touwtjes in handen. Toch?

Knoop dit in je oren: veel overeenkomsten die je onder je neus krijgt zijn standaarden die bij bosjes uit de printer van je opdrachtgever rollen. Die overeenkomsten zijn lang niet altijd zo in beton gegoten als ze lijken. Vaak dienen ze alleen als uitgangspunt bij onderhandelingen. Maar… dan moet je dus wél durven onderhandelen.

 

Laat standaard inkoopvoorwaarden je er niet van weerhouden om door te vragen. Is dit echt de maximale vergoeding? Mag ik mijn werk zelf blijven gebruiken? Die exclusiviteitstermijn, kan die niet korter? Druk je opdrachtgever op het hart dat jouw situatie afwijkt van de standaard. En dat jij andere afspraken verdient. Wanneer je doorvraagt kom je er ook achter waar de opdrachtgever je werk nou eigenlijk voor wil gebruiken. En daar zit mogelijk ruimte om te onderhandelen.

 

Denk tijdens het onderhandelen niet alleen aan wat jij er meer uit kunt slepen voor jezelf. Denk ook eens na over wat je bij je opdrachtgever wég kunt nemen. Dingen die je opdrachtgever tóch niet nodig heeft. Als je opdrachtgever bijvoorbeeld een online platform is dat in Nederland opereert, dan kun je je licentie alleen laten gelden voor Nederland. Jij kunt je werk dan, eventueel in aangepaste vorm, nog verkopen in het buitenland. Je houdt dan als het ware meer over, door je opdrachtgever minder te geven.

 

Less is more, dus eigenlijk. Op zich best een cliché…

En ik heb er nog een voor je: kennis is macht. Hoe meer je weet over je rechten en over wat je opdrachtgever met je werk wil, hoe sterker je in je schoenen staat.